4 april 1904: De Zaanlandsche Football Club.
De Zaanlandsche Football Club is voortgekomen uit een fusie tussen de verenigingen Tonido en Sport. Op 4 april 1904 werd tijdens een openluchtvergadering aan de Haven te Zaandam dit besluit genomen. Tot de oprichters behoorden K. Everhard, K. en Jb. Zeulevoet, C. van der Meij en C. van Heuven.
Twaalf jaar lang trokken de Zaankanters van het ene naar het andere veld in de omgeving. Dit soort verhuizingen waren een algemeen verschijnsel in het land. Deels omdat gemeenten de noodzaak van sporten nog niet in zagen en anderzijds omdat er prioriteit werd gegeven aan de woningbouw. Na vele omzwervingen kwam de vereniging op 10 september 1916 aan bij de Westzanerdijk.
Intussen is de Amsterdamse Voetbal Bond opgericht. In deze lokale competitie werd ooit door ‘Sport’ in 1906 het kampioenschap in de 2e klasse behaald. Een verzoek om toegelaten te worden tot de Noord-Hollandse Voetbal-Bond werd in 1908 gehonoreerd. Dat seizoen veranderd de naam voor één periode in Tonido. In het seizoen 1910/1911 stapte de club over naar de landelijke NVB. Men startte in de 3e klasse West en de naam moest veranderd worden en werd de Zaanlandsche Football Club. Vanaf dat moment speelde ZFC in een wit/rood geblokt shirt met rood/witte mouwen en witte broek.
De selectie behaalde in 1916/1917 een prima succes en werd ongeslagen kampioen waardoor promotie naar de 2e klasse een feit is. Onder invloed van Engelse oefenmeesters werd het spelpeil positief beïnvloed. Zo ook bij ZFC met de Engelse trainer Mister Clauter. Hij kwam aan het einde van de wereldoorlog 1914/1918 in dienst waarna einde seizoen 1920/1921 de kampioensvlag opnieuw in top ging. ZFC maakt nu de overstap naar de overgangsklasse. De schwung zat in het team en na opnieuw promotie startte de club in de 1e klasse voor het seizoen 1922/1923.
Clubicoon Piet Hoogmoed: Een lofzang
Op 25 november 1928 werd er door de ZFC vereniging tijdens een feestelijk diner stilgestaan bij de honderdste wedstrijd in de 1e klasse. Middelpunt betrof Piet hoogmoed over wie vol lof werd gesproken. Dat juist hij de eerste speler is die alle wedstrijden als eerste heeft volbracht is een mooie gelegenheid hem in het zonnetje te zetten. Hier volgt uit een speech aan hem gericht een aantal fraaie momenten. ” Piet was reeds als schooljongen van nog geen tien jaren zijn loopbaan bij ZFC als ballenjongen begonnen. Toen Piet twaalf was werd hij aspirant en met zijn zestiende al een gewaardeerde speler bij de vereniging. Dat hij al snel bij het eerste aansloot was vanzelfsprekend. Piet wordt geroemd als goed clublid en een fair sportman. Hij is op het veld een onvermoeid werker die trouw de training bezoekt en zich zowel binnen als buiten het veld heel sociaal opstelt.” Deze vleiende oprechte woorden werden uitgesproken tijdens het feestelijke diner. De glazen werden geheven en geledigd en onder het een het lang zal hij leven werd deze prettige, feestelijke stemming afgesloten. Overigens is er diezelfde middag nog een wedstrijd gespeeld tegen ’t Gooi in Hilversum. Dat die match met 3-1 verloren ging was niet aan de sfeer te merken. Eenmaal heeft Piet voor het Nederlands bondselftal gespeeld in een liefdadigheidswedstrijd tegen het Belgisch bondselftal. Het was op 29 augustus 1926 op het Sparta-terrein te Rotterdam en er werd met 1-5 verloren.
1 juni 1925: De nationale voetbalbeker in handen van ZFC.
In het seizoen 1924/1925 werd ZFC de NVB bekerkampioen van Nederland. Maar liefst 181 clubs beginnen op 1 maart 1925 aan de 23e editie. In de halve finale moest er op het Hilversumse Sportpark worden aangetreden tegen 1e klasse vereniging Wilhelmina uit Den Bosch. Het is 24 mei als ZFC de eindstrijd weet te bereiken middels een 4-2 overwinning. Een week later op 1 juni 1925 is ZFC uit Zaandam op het veld van UVV in Utrecht duidelijk sterker dan tweedeklasser Xerxes. De Rotterdammers hadden zich verrassend voor de finale geplaatst door SC Enschede uit te schakelen.
1929/1932: Topwedstrijden om de 1e klasse titel
Tweemaal moesten de Zaandammers een beslissingswedstrijd spelen voor de 1e plaats. ZFC eindigde in de periode 1929/1930 gelijk met Blauw Wit en verloor het op het HFC terrein te Haarlem met 3-1. De landstitel ging naar Go-Ahead. Een seizoen later 1931/1932 was er aan het einde opnieuw een gelijke situatie nu met Feijenoord. Ook nu moest in een extra wedstrijd de beslissing vallen. In het Nederlandsch Stadion in Amsterdam was er maar één ploeg die aanspraak mocht maken op de 1e klasse titel. 6 maart 1932 Feijenoord – ZFC 5-1. Ajax nam de landstitel over van Go-Ahead.
Het lukte in de vooroorlogse periode enige Zaankanters in vertegenwoordigende elftallen te verschijnen. Zo kwam in 1926 Piet Hoogmoed (ZFC) uit in het Nederlands B-elftal en speelde Jaap Mol (KFC) in 1931 in het Nederlands elftal, dat in Parijs tegen Frankrijk uitkwam.
Langzaam maar zeker zet de daling in.
Na drie top jaren ging het in de volgende jaren een stuk minder. In het seizoen 1932/1933 moest er hard gewerkt worden om degradatie te voorkomen. Men bleef nipt Blauw-Wit en VSV voor. De periode 1936/ 1937 neemt in de historie van de Zaandammers een pijnlijke plaats in. In dat jaar degradeerde ZFC naar de tweede klasse. Voor de eerste maal in de geschiedenis werd toen een stap teruggezet. Dat de weg terug moeilijk is, daar wisten de bestuurders van het gouden ZFC van mee te praten. In 1941 probeerde men opnieuw de eerste klasse te bereiken, maar EDO’s pogingen waren sterker, ten koste van ZFC en… KFC.
1940/1945. Voetbal tijdens de 2e wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef een noodcompetitie in stand. Tot veler ontstemming werden de Rooms-Katholieke Sportbond, de Christelijke Federatie en de Neutrale Voetbalbond tot één bond omgevormd. Dit op gezag van de Duitse bezetter die het voetbal onder één nationale voetbalbond wilde terug brengen en daardoor ook met één decreet iedereen kon bereiken. Met één pennenstreek werd het verenigingen verboden om Joden tot het sportpark toe te laten.
De georganiseerde voetbalsport bleef tot ongeveer 1943 functioneren onder steeds moeilijker wordende omstandigheden. Als gevolg van de Arbeitseinsatz werden diverse verenigingen door leegloop in hun bestaan bedreigd. Tijdens de hongerwinter van 1944 werden accommodaties gedeeltelijk gesloopt om aan hout voor de kachel te komen. Dat staat in de schaduw van het leed dat vele families ondergingen tijdens de tirannie van de Duitse bezetter. Op Voetbalmonument.nl zijn de oorlogsslachtoffers uit Zaandam te herleiden tot de voetbalvereniging waar zij lid van waren.
Na 1945 kwam de voetbalsport al weer gauw tot bloei. Problemen zoals de slechte staat van terreinen, en accommodaties werden met enthousiasme aangepakt. De belangstelling nam snel weer toe en wedstrijden van de eerste elftallen trokken honderden en in sommige gevallen duizenden toeschouwers. De sportparken werden verder verbeterd. De snoeploketten groeiden uit tot kantines, waarvan de opbrengsten een belangrijke inkomstenbron voor de verenigingen gingen vormen.
Clubicoon Hennie Dijkstra: Doelman met Oranje leeuwenmoed.
Harmen Hendrik (Hennie) Dijkstra is geboren op 25 oktober 1912 te Zaandam en maakte zijn debuut voor ZFC in 1932. Hij bleef de vereniging zijn hele carrière trouw met uitzondering van het seizoen 1940/1941. Als gevolg van zijn aanstelling tot agent van politie te Amsterdam zag hij zich gedwongen bij het Amsterdamse APGS tussen de palen te gaan staan. Vervolgens stond hij weer bij ZFC onder de lat tot aan 1948. Hij debuteerde op 23 april 1939 bij het Nederlands elftal in een vriendschappelijke wedstrijd tegen België (3-2 winst). Dijkstra manifesteerde zich tegen het Belgisch nationaal elftal als een ster op het veld. Er wordt met 3-2 gewonnen van België en Hennie keept een weergaloze partij, waarbij hij zich met leeuwenmoed voor de voeten van de Belgen stort. Bij een van deze acties verliest hij een tand. Aan de twee tegendoelpunten kan hij echter niets doen.
Er ontstond inmiddels een landelijke discussie wie een betere doelman is Dijkstra of Arie van Male de vaste Oranje keeper. Zijn tweede en tevens laatste interland speelt Dijkstra op 7 mei 1939 tegen Zwitserland in Bern. Als Dijkstra ook tegen Zwitserland wordt geselecteerd gooit, de lange van Male van Feyenoord, de handdoek in de ring en geeft te kennen niet meer in aanmerking te willen komen voor de selectie. De Zwitsers wonnen met 2-1. Dijkstra blijkt geen betrouwbare sluitpost bij hoge ballen en zijn ingrijpen is af en toe aarzelend. Toch verricht hij ook enkele goede reddingen. Op 11 juni 1939 staat Dijkstra voor de derde maal onder de lat, ditmaal tegen Zuid-Slavië. Een wedstrijd die met 4-1 werd gewonnen. Halverwege december 1939 ontstond er een conflict met voorzitter Herberts van de Keuze Commissie. Na een angina probleem vind men Hennie Dijkstra te zwak voor het Nederlands elftal. Dijkstra ontkent gezondheidsproblemen in alle toonaarden.
De voorkeur gaat uit naar VSV-doelman Michel. Koppige Dijkstra met Friese voorouders, vertikt het om op de reservebank plaats te nemen. Op 31 maart 1940 werd Dijkstra opnieuw geselecteerd maar door een blessure gaat deze kans voorbij. Het zou de laatste selectie voor Hennie zijn die op 1 maart 1994 in zijn geboorte dorp Zaandam overleed op 81 jarige leeftijd.
Op de rand van de 1e klasse maar driemaal knip op de neus.
Acht jaar later in 1948/1949 werden de Zaankanters 2e klasse kampioen en andermaal probeerde ZFC om via de nacompetitie de 1e klasse te bereiken. Over een poule met Sparta, Stormvogels en DWV was men positief gestemd vooral na de winst tegen de laatste. Toen een week later in het met 25.000 gevulde Olympisch stadion de Amsterdammers op 0-0 werden gehouden begon er meer dan hoop te gloren. In de laatste wedstrijd op 8 mei zou ZFC bij een gelijkspel op Sparta, promotie een feit zijn. Door 0-1 verlies liep het echter anders. Nu was het Sparta, die de droom van de Zaankanters verstoord. In 1952 moest ZFC de eer aan Stormvogels laten, en in 1953 sloeg Oosterparkers de op een kier staande deur juist voor de Zaandammers dicht.
1954: KNVB wijzigt haar conservatieve opstelling.
Het voetbal werd ook in de eerste tien jaar na de oorlog in Nederland nog steeds op amateurniveau gespeeld. De KNVB was een fel tegenstander van profvoetbal. Vele Nederlandse topvoetballers kozen ervoor om elders in Europa tegen betaling te gaan voetballen. Niet alleen vertrokken de meest getalenteerde spelers maar is er inmiddels een ‘wilde’ bond opgericht die een eigen profcompetitie begint. Deze NBVB wist met een tiental snel opgerichte profclubs in 1954 een eerste betaalde competitie te startten. De KNVB, bang geworden haar monopolie te verliezen, ging in gesprek met de NBVB en kwam tot een akkoord. In 1955 startte de KNVB met een profcompetitie. Ongeveer 82 verenigingen kregen een proflicentie waaronder ZFC. In Zaandam is er geprobeerd om KFC en ZFC samen te smelten maar dit stuitte op grote bezwaren van de aanhangers van beide clubs.
Het semiprof-avontuur kan beginnen.
Met ingang van het seizoen 1955/1956 speelde ZFC in de 1e klasse C. De eerste wedstrijd in het betaaldvoetbal bracht ook de eerste overwinning van de semiprofclub. Het was uit tegen VV Zwartemeer in Klazienaveen met 1-3 waarbij v/h Kaar het eerste doelpunt maakte en Driehuis de volgende twee. In het voorjaar werden de buren uit Koog a/d Zaan, KFC kampioen, ZFC eindigde als negende. In het seizoen 1956/1957 ging de semiprof-competitie van start met een eredivisie, 1e divisie A en B en een 2e divisie A en B. De resultaten in dat seizoen waren een stuk beter en ZFC eindigde op de tweede plaatst na RBC.
Toen was gokken heel gewoon.
In mei 1955 werd een idee van een voetbalpool bedacht en toegepast door Ad de Haas een lid van de Amsterdamse semi-profclub DWS. Hij had het systeem in het klein geïntroduceerd als werknemer binnen Fokker het vliegtuigbedrijf. Het was oorspronkelijk een gesloten systeem waar alleen leden en donateurs van de eigen club aankonden deelnemen. Amateurclubs stortten zich met verve op deze gouden formule. Deelnemers legden geld in en voorspelden de uitslag van een reeks geselecteerde wedstrijden. Een kruisje in het eerste vakje betekende een overwinning voor de thuisclub, een kruisje in het tweede vakje een zege voor de uitspelende vereniging en een kruisje in het derde vakje een gelijkspel.
Een deel van de inleg was prijzengeld een ander deel stroomde in de kas van de vereniging. Op deze wijze konden de amateurverenigingen de tekorten aanvullen Al gauw gingen er grote bedragen in om en ging de politiek zich ermee bemoeien. Om de geur van achterkamertjes handelen weg te nemen werd de voetbaltoto in 1956 officieel onder de vlag van de KNVB. Vanaf nu werden de formulieren door de sigarenwinkelier uitgegeven en uiterlijk op vrijdagmiddag ingenomen.
Onderzoek levensvatbaarheid profclubs
Op 19 augustus 1957 opent dagblad Het Vrije Volk met een kritisch rapport betreffende het betaaldvoetbal. Vooral bij de tweede divisieclubs staat het water aan de lippen. Zoals hieronder al gemeld kiest Top Oss voor een teruggang naar de amateurs. Van haar banktegoed van 50.000 gulden heeft Top in twee seizoenen de helft al opgesoupeerd. Een overzichtelijke lijst laat zien hoe de verenigingen er qua inkomsten voor staan. Hieronder een indicatie overzicht. In de linker kolom: Totaal aantal bezoekers over 14 wedstrijden, middelste kolom: Gemiddelde, rechter kolom: Inwonersaantal per 31 december 1956.
1958: ZFC kampioen van de 2e divisie.
In de periode 1957/1958 werd het goede spel van de afgelopen jaren beloond met het kampioenschap van de 2e divisie. In de laatste wedstrijd, thuis voor 6000 toeschouwers tegen S.V. Zeist op 18 mei 1958, werd het kampioenschap met 4-0 veiliggesteld door doelpunten van Rudi Michel, Cor Kat 2 x en Theo de Groot. De promotie naar de 1e divisie was drie wedstrijden voor het einde een feit en werd gevierd met een optocht naar de Burcht en een receptie in De Nieuwe Karseboom.
Er moest echter op 15 juni nog een wedstrijd tegen Wilhelmina gespeeld worden. Deze was belangrijk i.v.m. de promotie kans voor de Bossche club. Enige dagen voor deze ontmoeting heeft een zakenman het ZFC bestuur aangeboden om de wedstrijd aan Wilhelmina te verkopen. Hij zei te spreken namens een aantal weldoeners rondom zijn club. Het ZFC bestuur heeft het pikante voorstel afgewezen. De wedstrijd werd volkomen reglementair met 5-1 verloren omdat de Zaanse selectie zich door alle feestelijkheden niet meer op kon warmen. In de 1e divisie bleek het spelpeil beduidend hoger en ZFC eindigde op de twaalfde plaats. Waarmee het zich in het seizoen 1958/1959 nipt wist te handhaven.
Clubicoon Jan Plekker: meer dan een doelman.
Jan Plekker en Martin Koeman KFC duelleren.
Jan Plekker is op 17 juli 1935 geboren te Zaandam en stond veertien seizoenen aaneengesloten tussen de palen van ZFC. Gekleed in een groene soms ook zwarte trui was hij van 1953 tot 1968 een vertrouwd gezicht in de Zaanlandse selectie. Met zijn slungelachtige houding debuteerde hij op zijn achttiende. In de bus op weg naar elders was Jan een opvallende verschijning die meer ontspanning vond bij het lezen van een boek dan het spelen van klaverjas met zijn medespelers. Hij had zo zijn eigen gevoel voor humor die steevast zorgde voor serieuze en hilarische momenten zoals in een wedstrijd tegen VVV uit Venlo toen hij kennelijk uit verveling boven op de lat ging zitten. Jan was een beetje afstandelijk maar beminnelijk persoon die gek was op literatuur. Zo vertelde hij eens dat hij in wedstrijden waarin hij niets te doen kreeg al ijsberend door zijn strafschopgebied sonnetten van Shakespeare reciteerde.
Al op jonge leeftijd stond hij als leraar Nederlands voor de klas en was het voetballen qua salaris een bijbaan. In de loop der tijd schreef Jan Plekker columns in een regionale krant en had hij een briefwisseling met oud voetballer en sportjournalist Jan Mulder. In prozaïsche taal had hij het daarin eens over het doelgebied als zijn heiligdom: zijn doel, doelgebied, strafschopgebied. Hij zag zich als een priester zonder aanhang. Ook cabaretier Freek de Jonge rept in zijn boek Reikhalzend Verlangen: ” Ik zette mijn benen iets uit elkaar en steunde voorover met mijn handen op mijn knieën. Dat had ik Jan Plekker keeper van ZFC ook zien doen als het er op aan kwam.” Op 15 november 1964 wordt hij in het zonnetje gezet i.v.m. zijn 250e wedstrijd voor ZFC, hij is dan pas 29 jaar. Hij werd eenmaal kampioen en promoveert naar de 1e divisie en werd de minst gepasseerde doelman. Na zestien seizoenen en 375 wedstrijden neemt Jan op 32 jarige leeftijd afscheid van zijn actieve sportcarrière.
Jan neemt vervolgens de tijd om een boek te schrijven en in 1970 verschijnt de paperback ‘Henk Groot Ajax’ uit. Het gaat over zijn idool uit de Zaanstreek waar Plekker een grote bewondering voor heeft Hij noemt hem zelfs de beste speler uit zijn tijd. Het gaat inmiddels slecht met ZFC in de competitie waardoor uit hoge nood de doelman voor het seizoen 1970/1971 werd terug gevraagd. Zo stond Plekker zowel bij de opkomst als aan de ondergang van het profvoetbal bij ZFC tussen de palen. Ondertussen bleef hij, tot 1996, leraar Nederlands aan het West-Fries Lyceum in Hoorn. Jan Plekker kwam op 31 december 2007, na een slopende ziekte, op 72-jarige leeftijd in zijn woonplaats Hoorn te overlijden.
Fuseren of zelfstandig strijdend ten onder gaan.
In 1960 en in 1964 werd er in de Zaanstreek opnieuw over een fusie gesproken. Het ene jaar was de ledenraad van KFC erop tegen en in het andere jaar ZFC. In 1962 werd de 1e divisie afgeslankt waardoor ZFC teruggezet werd naar de 2e divisie. Verschillende spelers, die eerst richting Alkmaar ’54 waren gegaan keerden weer terug. Ook werden er spelers van Volendam aangetrokken. Deze laatsten kregen een autootje om de trainingen en wedstrijden te kunnen bezoeken.
Op de Westzanerdijk verscheen een kantine annex feestzaal om de inkomsten te verhogen. Perspectiefvolle elementen met zicht en hoop op betere tijden. In 1971 greep de KNVB in en verloste zieltogende verenigingen van een grotere schuldenlast waaronder ZFC. Na het seizoen 1970/1971 werd de 2e divisie opgeheven. De KNVB vond dat er nog altijd teveel profclubs waren met als consequentie dat er een sanering werd doorgevoerd. De beslissing of een club verder kon of diende te verdwijnen uit het betaald voetbal, werd gemaakt op basis van het aantal toeschouwers gemiddelde over de afgelopen vijf seizoenen.
Elf clubs moesten wijken waaronder ZFC. De Zaankanters moesten terug naar de amateurs en startte in het nieuwe seizoen in de derde klasse. Dit betekende het einde van het betaaldvoetbal in de Zaanstreek. Het einde van een tijdperk waarin ZFC op haar niveau een rol heeft gespeeld in het semiprof voetbal.
Met een nostalgisch gevoel en mooie verhalen in het achterhoofd blikken we nog even terug naar het sportveld aan de Westzanerdijk. Vanwege tegenvallende resultaten en afnemend ledental fuseerde de club in 1990 met ZVV tot Hellas Sport Combinatie. Daarmee verdwijnt na één en tachtig jaar de naam ZFC van het scherm maar ook het bijzondere geblokte shirt. De clubnaam blijft echter onuitwisbaar aanwezig in de historie van het betaaldvoetbal.
